FANTASTYCZNA TRÓJKA WODNYCH ŹRÓDEŁ GDAŃSKA [zdroje, kategorie, inspiracje]

Wodne Źródła Gdańska to skierowany do twórców (architektów, dizajnerów) konkurs na projekty 3 zdrojów ulicznych, które znajdą się na terenie miasta. Na terenie, czyli gdzie? Dziś opowiemy Wam więcej o tych lokalizacjach i podpowiemy, skąd można czerpać historyczną inspirację do stworzenia wyjątkowych projektów.

I – ZDRÓJ PRZY UL. OGARNEJ

GDZIE DOKŁADNIE? Zielony skwer między ul. Ogarną a ul. Za Murami (na wysokości skrzyżowania Ogarnej z ul. Grabary), przed budynkiem Hostelu Dom Harcerza.

ZAINSPIRUJ SIĘ HISTORIĄ! Zdrój ma stanąć w sąsiedztwie dawnego Dworu Miejskiego. Był to zespół miejskich budynków gospodarczych w południowo-zachodnim narożniku dawnych murów miejskich. Budynki służyły jako wozownie i stajnie. Na szczytach stanęły odpowiednio figury jeźdźca (odtworzona) i konia (na budynku zachodnim – nieodtworzona). W Dworze Miejskim można było wynająć wóz lub powóz, konia i woźnicę. Jak pisał w tym czasie goszczący w Gdańsku węgierski nauczyciel Marton Csombor „…gdańszczanie rzadko trzymają konie, chowa się natomiast kilkaset rumaków na użytek miasta; są do nich rzędy, powozy, kolasy, wozy i jeśli komu wypadnie potrzeba, idzie do stajni miejskich, a tam – biedny czy bogaty – za własne pieniądze dostaje konia i woźnicę”.

W 1859 r. ulokowano tutaj nowo powstałą zawodową Straż Pożarną (dziś mieści się we Wrzeszczu). Tabor składał się wtedy z 5 wozów. Podobnie jak w średniowieczu o pożarze alarmowali trębacze dyżurujący na wieżach kościołów. W 1903 r. Dwór Miejski rozbudowano. Po ostatniej wojnie zniszczony budynek zachodni, błędnie zwany „Ujeżdżalnią” (były tu stajnie), odbudowano dla spółdzielni „Ruch”, a skrzydło południowe (wozownie itp.) z basztami Narożną, Schultza i Browarną na Dom Harcerza.

Ujęcie wody na Dworze Miejskim zaznaczono już na planie sieci wodociągowej z 1625 r. Zasilane było wodą z kunsztu wodnego (wieży ciśnień) na Targu Rakowym. Według „Księgi Wodnej” z 1717 r. rura biegła wzdłuż ul. Podgarbary, gdzie stał „słupek z dwoma kranami po 1 calu średnicy. Na Dworze Miejskim stoi mały słupek przy furcie Dworu z kranem ½ cala średnicy, a rura biegnie dalej, wzdłuż placu dla karet aż do baszty, tam stoi słupek z kranem w wielkim poidle dla koni ¼ cala średnicy”.
Mapy pokazywały też sąsiednie studnie publiczne. Jedna z nich stała u zbiegu ulicy Garbary i Ogarnej, blisko miejsca proponowanego dzisiaj. Brak danych o jej wyglądzie, wiemy za to, jak wyglądały inne. Na początku były to studnie z żurawiem (takie jak np. w 1617 r. na Targu Drzewnym). W innych miejscach budowano studnie czerpalne z wiadrem na linie przewiniętej przez bloczek, zawieszony w ozdobnej ramie (takie jak w tym samym czasie na ul. Długiej). Te z kolei w XVIII w. ustąpiły miejsca obudowanym studniom pompowym z jedną lub dwiema dźwigniami zewnętrznymi. Inny rodzaj stanowiły studnie z otwartym zbiornikiem w kształcie misy lub cysterny z centralną kolumną i bieżącą wodą. Zbiornik był zaopatrzony w otwór, przez który woda wypływała na zewnątrz, do rynsztoka.

Dwór Miejski z lotu ptaka ok. 1600 r.

Dwór Miejski w 1717 r. (fragment mapy ze zbiorów Biblioteki Gdańskiej PAN)

Studnia z żurawiem pzy kościele św. Mikołaja w 1687 r. (P. Willer)

Ozdobna studnia na Długieje w 1617 r. (E. Dickmann)

Ozdobna studnia-fontanna na Długim Targu w 1617 r. (E. Dickmann)

II – ZDRÓJ PRZY KOŚCIELE ŚW. JANA

GDZIE DOKŁADNIE? przy ul. Świętojańskiej, na zielonym skwerku przed skrzyżowaniem z ul. Minogi.

ZAINSPIRUJ SIĘ HISTORIĄ! W 1353 r. powstała kaplica Św. Jana, którą od 1358 r. rozbudowywano na kościół. Do 1415 r. powstał trójnawowy korpus halowy, jednonawowe prezbiterium i transept. W latach 1450-63 halę podwyższono, a prezbiterium rozbudowano do trzech naw. Sklepienia ukończono w 1465 r. Z biegiem czasu kościół zyskał wyposażenie, uznawane za najpiękniejsze w Gdańsku, które po odbudowie ze zniszczeń ostatniej wojny w znacznej mierze powróciło na dawne miejsce. Poza kościołem pozostają: kazalnica z 1617 r., prospekt organów z 1629 r. (w kościele Mariackim w Gdańsku), oraz dwa dzwony z 1564 i 1735 r. (w kościele Mariackim w Lubece).

Jednocześnie z budową kościoła zaczęto zabudowę ulic, w tym Świętojańskiej. Jak wszędzie w Gdańsku, na długich i wąskich działkach wznoszono domy szczytowe, zachwycające bogactwem i różnorodnością. W sumie na całej długości było ich 72. Ostatnią wojnę przetrwał kościół św. Mikołaja oraz kamieniczki na rogach ulic Pańskiej, Lawendowej i Warzywniczej. Odbudowano kamieniczki w dolnej, najbardziej nastrojowej części ulicy (od Minogów i Różanej do bramy) oraz pierzeję między Groblą III i Lawendową. Ostatnio powstała „nowoczesna” pierzeja między Minogami i Groblą II.

Do czasu wprowadzenia nowoczesnych wodociągów i kanalizacji (1869-71) przy ulicy stały publiczne studnie. Tzw. Księga Wodna i plany sieci z 1717 r. pokazują je przy całej Świętojańskiej 9. Zasilane były podziemnym rurami drewnianymi, łączonymi na mosiądz lub ołów. Były trzy źródła zasilania:

tzw. Kunszt Wodny czyli wieża ciśnień na Targu Rakowym, czerpiąca wodę z Kanału Raduni i z Potoku Siedleckiego,
tzw. woda fontannowa, płynąca z jeziora Jasień,
studnie powierzchniowe z wodą z lokalnych ujęć lub z kanału Raduni.

Były też ozdobne fontanny, z których najpiękniejsza jest fontanna Neptuna na Długim Targu Rozróżniano 3 rodzaje studni:

otwarte z żurawiem,
czerpalne z bloczkiem zawieszonym na ozdobnej ramie
studnie pompowe z kranem, uruchamiane dźwignią.

W XIX w. większość stanowiły te ostatnie. Tak się składa, że na Świętojańskiej znamy kształt co najmniej 3 studni: 2 przy kościele św. Mikołaja i 1 w proponowanym miejscu, przed rogiem ul. Minogi.

Kościół św. Jana na starej pocztówce

Studnie wokół kościoła Św. Jana w 1717 r. (fragment mapy w zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN)

Studnie przy kościele św. Mikołaja (J. Greth, 1864)

Studnia i kościół św, Jana na sztychu J. K. Schultza (1860)

Kościół św. Jana dziś (fot. A. Januszajtis)

III – ZDRÓJ PRZY UL. SZAFARNIA

GDZIE DOKŁADNIE? na zielonym skwerku od strony gdańskiej mariny na Motławie, przy skrzyżowaniu ulic Szafarnia, Ołowianka i Angielska Grobla.

ZAINSPIRUJ SIĘ HISTORIĄ! Biegnąca wzdłuż brzegu Nowej Motławy Szafarnia jest jedną z typowych dla dawnego Gdańska ulic nadwodnych. Nazwa pochodzi od gospodarczego rejonu zamku krzyżackiego, na terenie dzisiejszej Ołowianki, do której ulica prowadzi. Z biegiem czasu przy ulicy powstała ciekawa zabudowa, w większości zniszczona w 1945 r. Na jej zapleczu, między Długimi Ogrodami i Angielską Groblą, od 1385 r. ciągnęły się tory powroźnicze. W 1795 r., po zajęciu Gdańska przez Prusy, przy Szafarni wyrósł gmach Zarządu Prowincji, późniejszy Urząd Celny (na jego dawnej parceli stoi 10-piętrowy „punktowiec” Hydrosteru). Oclone towary składowano we wzniesionym jeszcze przed rozbiorami magazynie, zwanym Pakownią Morską, a po 1945 r. Nową Pakownią, przebudowanym w 2008 r. na hotel „Gdańsk”. Na drugim końcu Szafarni osiedlili się w XVIII w. kamieniarze, od których wziął nazwę prowadzący na Ołowiankę most. Tuż przy moście jeden z nich, Krzysztof Strzycki (1694-1753), wybudował w 1728 r. Dom Pod Murzynkiem, z pięknymi wnętrzami, znanymi ze zdjęć i opisów, zniszczonymi niestety w 1945 r. Po odbudowie mieści się w nim hotel Podewils, nazwany tak od zachodniopomorskiej rodziny Podwilczów. Miejsce zdroju wybrano na nabrzeżu, na pochyłym trawniku, w pobliżu wjazdu na most. Obok jest tzw. „marina” czyli miejsca postojowe dla kilkudziesięciu jachtów. Na zapleczu stoi wspomniany dom Pod Murzynkiem, a po drugiej stronie Grobli Angielskiej – wielki apartamentowiec. W sezonie letnim panuje tu ciągły ruch na wodzie i lądzie.

Most łączący Ołowiankę z Szafarnią, widać już na mapie Berndta z roku 1599 i widoku „sztokholmskim” z lotu ptaka z ok. 1600 r. Jego postać w 1617 r. przedstawia sztych Dickmana. Pierwotną nazwą był most Szafarski. Od 1729 r. nazywano go Mostem Czerwonym. Dzisiejsza nazwa: most Kamieniarski (od roku 1843) pochodzi od wspomnianych wyżej bud kamieniarzy, działających na przyległym odcinku Szafarni od 1724 r. Z biegiem czasu most utracił zwodzenie, a w końcu XIX w. przebudowano go na murowany. Obecną postać uzyskał w roku 1930. Istnieją plany przywrócenia mu zwodzenia, co umożliwiłoby rozszerzenie „mariny” na Kanał Na Stępce. Ważnym elementem tożsamości tego miejsca są też zachowane na nabrzeżu dwa żurawie (dźwigi) obrotowe z drugiej połowy XIX w.

Nie mamy informacji o dawnych studniach publicznych na tej ulicy. Nie ma ich też w księdze wodnej Wittwercka z 1716 r., ani na mapach sieci wodociągowej. Mogły się pojawić w XIX wieku, w postaci obudowanych studni pompowych, takich jak na innych ulicach (np. Świętojańskiej czy Piwnej). Te, które instalowano po zaprowadzeniu nowoczesnych wodociągów i kanalizacji w latach 1869-1871, miały obudowę żeliwną, przypominającą rozwiązania współczesne. Istniały też nadal baseny różnego kształtu, zaopatrzone w ozdobne krany. Na ulicach i w budynkach publicznych (urzędach, szkołach, sądach) były także zdroje z wodą tryskającą pionowo, co umożliwiało korzystanie z nich w sposób higieniczny. Budowane coraz częściej fontanny łączono niekiedy z pomnikami – jak np. na Targu Drzewnym i Targu Maślanym.