Morfologia krwi to jedno z najczęściej wykonywanych badań laboratoryjnych, które dostarcza cennych informacji o stanie zdrowia organizmu. Wiele osób zastanawia się, czy w standardowej morfologii można znaleźć bezpośredni pomiar żelaza. Odpowiedź może być zaskakująca – żelazo nie jest osobnym parametrem w tym badaniu, ale jego niedobory można wykryć na podstawie charakterystycznych zmian w wynikach.
Czy morfologia pokazuje poziom żelaza w organizmie?
Żelazo nie występuje w morfologii jako odrębna pozycja z własnym oznaczeniem czy skrótem. Mimo to badanie to pozwala pośrednio ocenić stan gospodarki żelazem w organizmie poprzez analizę parametrów związanych z krwinkami czerwonymi. Erytrocyty stanowią największy magazyn tego pierwiastka w ciele człowieka, gromadząc około 2,5 grama żelaza, co odpowiada połowie wszystkich jego zapasów w organizmie dorosłego. Dlatego zmiany w parametrach czerwonokrwinkowych mogą sygnalizować problemy z dostępnością tego pierwiastka.
Warto podkreślić, że morfologia odzwierciedla przede wszystkim to, jak organizm wykorzystuje żelazo do produkcji hemoglobiny oraz erytrocytów. Badanie to pokazuje zarówno ilość, jak i jakość krwinek czerwonych, co jest istotnym wskaźnikiem w diagnostyce niedokrwistości. Parametry morfologiczne zmieniają się jednak dopiero wtedy, gdy niedobór żelaza jest już zaawansowany, dlatego nie należy traktować tego badania jako jedynego narzędzia diagnostycznego w ocenie stanu żelaza.
Kluczowe parametry morfologii wskazujące na niedobór żelaza
Hemoglobina (HGB)
Hemoglobina to białko zawarte w krwinkach czerwonych, którego głównym zadaniem jest transport tlenu z płuc do tkanek oraz dwutlenku węgla w przeciwnym kierunku. Żelazo stanowi kluczowy składnik hemoglobiny, dlatego spadek jej poziomu jest podstawowym wskaźnikiem niedokrwistości z niedoboru tego pierwiastka. W morfologii hemoglobina oznaczana jest symbolem HGB, a jej prawidłowe wartości różnią się w zależności od płci.
U kobiet niedokrwistość rozpoznaje się, gdy poziom hemoglobiny spada poniżej 12 g/dl, natomiast u mężczyzn granicą jest 13 g/dl. Wartości referencyjne dla mężczyzn wynoszą 13-18 g/dl, a dla kobiet 12-16 g/dl. Obniżenie hemoglobiny jest już oznaką zaawansowanego niedoboru żelaza, ponieważ organizm długo stara się utrzymać jej prawidłowy poziom, czerpiąc z własnych rezerw.
Wskaźniki czerwonokrwinkowe
Parametry związane z erytrocytami dostarczają szczegółowych informacji o jakości krwinek czerwonych i zawartości w nich hemoglobiny. Liczba erytrocytów oznaczana jako RBC (Red Blood Cells) pokazuje, ile krwinek czerwonych znajduje się we krwi. Sama liczba nie jest jednak wystarczająca do oceny stanu żelaza – równie ważne są wskaźniki opisujące właściwości pojedynczych komórek.
MCV, czyli średnia objętość krwinki czerwonej (Mean Corpuscular Volume), informuje o rozmiarze erytrocytów. Przy niedoborze żelaza organizm ma trudności z produkcją pełnowartościowych krwinek, które stają się mniejsze od prawidłowych. Obniżenie wartości MCV jest charakterystyczne dla niedokrwistości z niedoboru żelaza i nazywane jest mikrocytozą. MCH (Mean Corpuscular Hemoglobin) mierzy średnią zawartość hemoglobiny w pojedynczym erytrocycie. Ten wskaźnik również ulega obniżeniu, gdy organizm nie dysponuje wystarczającą ilością żelaza do produkcji hemoglobiny.
MCHC (Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration) to parametr pokrewny do MCH, który określa średnie stężenie hemoglobiny w krwince czerwonej. Jego wartość również spada w przypadku niedoboru żelaza. RDW (Red Cell Distribution Width) pokazuje rozkład objętości erytrocytów i informuje o różnicach w ich wielkości. W prawidłowych warunkach krwinki czerwone mają podobne rozmiary, ale gdy w organizmie brakuje żelaza, niektóre erytrocyty są mniejsze, co zwiększa wartość RDW.
Wzrost wskaźnika RDW często pojawia się wcześniej niż spadek MCV, co czyni go wczesnym sygnałem ostrzegawczym niedokrwistości z niedoboru żelaza.
Hematokryt (HCT)
Hematokryt określa procentową objętość krwi zajmowaną przez czerwone krwinki. Jest to parametr, który zmienia się wraz ze zmniejszeniem liczby lub objętości erytrocytów. Gdy w organizmie brakuje żelaza, produkcja krwinek czerwonych zostaje zaburzona, a ich całkowita objętość we krwi maleje, co skutkuje obniżeniem hematokrytu. Ten wskaźnik jest pomocny w ocenie nasilenia niedokrwistości, ale podobnie jak hemoglobina, zmienia się dopiero w zaawansowanym stadium niedoboru żelaza.
Etapy niedoboru żelaza w obrazie morfologii
Niedobór żelaza rozwija się stopniowo, przechodząc przez trzy charakterystyczne stadia. W początkowym, przedutajonym stadium niedoboru żelaza parametry morfologiczne pozostają w normie. Hemoglobina, MCV, MCH oraz MCHC nie wykazują jeszcze odchyleń, ponieważ organizm czerpie z zapasów żelaza zgromadzonych w wątrobie i śledzionie. Na tym etapie tylko badanie ferrytyny może wykazać nieznaczne obniżenie wartości.
W drugim stadium, zwanym niedokrwistością utajoną, hemoglobina wciąż utrzymuje się w granicach normy, ale zaczynają pojawiać się pierwsze zmiany w innych parametrach. MCH ulega obniżeniu, co świadczy o zmniejszonej zawartości hemoglobiny w pojedynczych erytrocytach. Ferrytyna i żelazo w surowicy są już wyraźnie obniżone, a transferryna oraz rozpuszczalny receptor transferyny (sTfR) nieznacznie podwyższone. Organizm próbuje kompensować niedobór, zwiększając produkcję białek transportujących żelazo.
Dopiero w trzecim, jawnym stadium niedokrwistości dochodzi do spadku hemoglobiny poniżej wartości referencyjnych. Na tym etapie wszystkie parametry morfologiczne wykazują charakterystyczne zmiany: hemoglobina jest obniżona, MCV, MCH i MCHC również spadają, a RDW wzrasta. Ferrytyna osiąga bardzo niskie wartości, podobnie jak żelazo w surowicy, natomiast transferryna i sTfR są znacznie podwyższone. To stadium wymaga pilnego leczenia, ponieważ organizm nie jest już w stanie samodzielnie kompensować niedoboru.
Retikulocyty jako dodatkowy wskaźnik
Retikulocyty to niedojrzałe krwinki czerwone, które stanowią pośredni etap w rozwoju erytrocytów. Badanie ich poziomu nie jest standardowym elementem morfologii, ale może być zlecone dodatkowo w diagnostyce niedokrwistości. Niski poziom retikulocytów może wskazywać na zaburzenia w produkcji krwinek czerwonych lub ich nadmierny rozpad, co często wiąże się z niedoborem żelaza lub witaminy B12.
Szczególnie wartościowym parametrem jest średnia zawartość hemoglobiny w retikulocytach, oznaczana jako CHr lub RET-He. Obniżenie tego wskaźnika poniżej wartości referencyjnych jest jednym z najwcześniejszych sygnałów niedoboru żelaza, pojawiającym się często wcześniej niż odchylenia w dojrzałych erytrocytach. Dzięki temu można wykryć problem na wczesnym etapie i wdrożyć odpowiednie leczenie, zanim dojdzie do rozwoju pełnoobjawowej niedokrwistości.
Dlaczego sama morfologia nie wystarczy?
Chociaż morfologia dostarcza cennych informacji o stanie krwi, nie pokazuje przyczyn wykrytych nieprawidłowości ani nie pozwala ocenić głębokości niedoborów żelaza. Zmiany w parametrach morfologicznych pojawiają się stosunkowo późno, gdy magazyny żelaza są już znacznie wyczerpane. Dlatego w pełnej diagnostyce gospodarki żelazem niezbędne są dodatkowe badania, które pozwalają na wcześniejsze wykrycie problemu i określenie jego przyczyny.
Stężenie żelaza we krwi ma duże wahania dobowe i może być podwyższone na przykład po spożyciu produktów bogatych w witaminę C lub obniżone, gdy organizm aktualnie nie potrzebuje go do produkcji krwinek. Może być również obniżone mimo posiadania sporych zapasów żelaza w wątrobie. Z tych powodów sam pomiar żelaza w surowicy nie jest wystarczająco miarodajny i wymaga interpretacji w kontekście innych parametrów.
Jakie dodatkowe badania należy wykonać?
Pełna diagnostyka poziomu żelaza w organizmie powinna obejmować szerszy panel badań, które razem tworzą kompleksowy obraz gospodarki tym pierwiastkiem. Podstawowy pakiet badań powinien zawierać morfologię z rozmazem, badanie stężenia żelaza w surowicy oraz ferrytyny, która jest białkiem magazynującym około 4500 cząsteczek żelaza i pokazuje ogólną ilość żelaza zgromadzonego w organizmie.
Ferrytyna znajduje się głównie w wątrobie, śledzionie i szpiku kostnym, a jej wartości referencyjne wynoszą 33-266 ng/ml dla mężczyzn i 20-167 ng/ml dla kobiet. Dla osób cierpiących na choroby autoimmunologiczne optymalny poziom ferrytyny wynosi około 90-110 ng/ml. Badanie ferrytyny jest szczególnie wartościowe, ponieważ jej poziom obniża się już we wczesnym stadium niedoboru żelaza, zanim pojawią się zmiany w morfologii.
Transferryna i zdolność wiązania żelaza
Transferryna to białko transportujące żelazo, wytwarzane przez wątrobę. Wiąże ona wolne żelazo w surowicy i transportuje je do komórek. Podwyższony poziom transferryny występuje w czasie ciąży i niedoboru żelaza, ponieważ organizm próbuje zwiększyć efektywność transportu dostępnego żelaza. Obniżony poziom pojawia się przy chronicznych zapaleniach, guzach, nadmiarze żelaza i hemolizie. Wartości referencyjne transferryny wynoszą 2,00-3,60 g/l.
TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza) oraz UIBC (utajona zdolność wiązania żelaza) to badania oceniające, ile żelaza może związać transferryna. Przy niedoborze żelaza wartości te są podwyższone, ponieważ w organizmie znajduje się więcej nienasyconej transferryny gotowej do transportu żelaza. Te parametry pomagają odróżnić niedokrwistość z niedoboru żelaza od innych typów niedokrwistości.
Rozpuszczalny receptor transferryny (sTfR)
Receptory transferryny przylegają do zewnętrznych ścianek komórek czerwonych ciałek krwi i przyjmują żelazo związane z białkami. Przy niedoborze żelaza wzrasta ilość uwalnianych rozpuszczalnych receptorów transferryny, co jest pewnym parametrem podwyższonego zapotrzebowania na ten pierwiastek. Wartości referencyjne sTfR wynoszą 0,83-1,76 mg/dl. Ten wskaźnik jest szczególnie przydatny w diagnostyce, ponieważ nie zmienia się w stanach zapalnych, w przeciwieństwie do ferrytyny.
Białko C-reaktywne (CRP)
Badanie CRP jest konieczne przy sprawdzaniu gospodarki żelazem, ponieważ poziom żelaza magazynowanego wzrasta w stanach zapalnych. Białko C-reaktywne należy do białek ostrej fazy produkowanych przez wątrobę, których stężenie zwiększa się podczas procesów zapalnych w organizmie. Najlepiej wykonać wysoko czułe badanie hs-CRP, które pozwala na precyzyjne oznaczanie niskich stężeń CRP, co sprawdza się przy chronicznych lub ukrytych stanach zapalnych.
CRP powinno być niższe niż 1 mg/l. Wartości poniżej 1 mg/l wskazują na małe ryzyko sercowo-naczyniowe, wartości 1-3 mg/l na umiarkowane ryzyko, a powyżej 3 mg/l na duże ryzyko. Interpretacja wyników ferrytyny przy podwyższonym CRP wymaga szczególnej ostrożności, ponieważ stan zapalny może maskować rzeczywisty niedobór żelaza, powodując fałszywie prawidłowe lub nawet podwyższone wartości ferrytyny.
Jak interpretować wyniki badań?
Interpretacja wyników badań oceniających gospodarkę żelazem wymaga uwzględnienia wszystkich parametrów łącznie, ponieważ każdy z nich dostarcza innych informacji. W początkowym niedoborze żelaza tylko ferrytyna jest nieznacznie obniżona, podczas gdy transferryna, sTfR, hemoglobina i żelazo pozostają w normie. Ten etap jest najtrudniejszy do wykrycia, jeśli nie wykonuje się badania ferrytyny.
W zaawansowanym niedoborze żelaza hemoglobina wciąż pozostaje w normie, ale ferrytyna i żelazo są obniżone, a transferryna oraz sTfR nieznacznie podwyższone. To stadium często bywa pomijane w diagnostyce, ponieważ pacjenci mogą nie odczuwać jeszcze wyraźnych objawów, a standardowa morfologia nie wykazuje nieprawidłowości. Dopiero w ostrym niedoborze żelaza hemoglobina ulega obniżeniu, transferryna i sTfR są podwyższone, a ferrytyna i żelazo znacznie obniżone.
Kiedy morfologia nie wykaże niedoboru żelaza?
Prawidłowa morfologia przy jednoczesnym niedoborze żelaza oznacza, że pacjent znajduje się na początkowym etapie braków tego pierwiastka. Nie jest to jeszcze anemia, ale organizm już zaczyna wyczerpywać swoje rezerwy. W takiej sytuacji konieczne jest wdrożenie postępowania zapewniającego wyrównanie niedoborów, zanim dojdzie do rozwoju pełnoobjawowej niedokrwistości.
Długo przed obniżeniem hemoglobiny mogą pojawić się charakterystyczne objawy niedoboru żelaza, takie jak osłabienie, senność, podatność na zmęczenie i bladość skóry. Inne typowe symptomy to bolesne pęknięcia w kącikach ust, blade i kruche paznokcie z podłużnymi rowkami oraz zwiększona łamliwość i utrata włosów. Te objawy nie powinny być lekceważone, nawet jeśli morfologia pozostaje prawidłowa.
Leukocyty i płytki krwi w kontekście niedoboru żelaza
Układ białokrwinkowy i płytki krwi zazwyczaj pozostają niezmienione liczbowo i jakościowo przy niedoborze żelaza. W niektórych stanach liczba płytek może być nawet podwyższona, co jest reakcją organizmu na przewlekłą utratę krwi lub stan zapalny. Jednak liczby leukocytów i płytek krwi nie są analizowane w diagnostyce niedoboru żelaza, ponieważ nie dostarczają istotnych informacji o gospodarce tym pierwiastkiem.
Przyczyny nieprawidłowych wyników
Niedobór żelaza jest najczęściej występującym niedoborem składnika pokarmowego i może mieć różne przyczyny. Najczęstszą przyczyną jest utrata krwi, na przykład na skutek krwawienia z przewodu pokarmowego, którego powodem może być choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, rak jelita grubego czy stany zapalne jelita grubego, w tym wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego-Crohna. Krwawienie może również występować z układu płciowego i moczowego, czego przejawem jest krwiomocz.
Inną istotną przyczyną jest upośledzone wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego, które może następować po operacji bariatrycznej, po gastrektomii, przy zapaleniu żołądka wywołanym przez bakterię Helicobacter pylori, w autoimmunologicznym zapaleniu żołądka czy celiakii. Niedobór może również wystąpić w stanach po resekcji jelita lub w przypadku stosowania diety ubogobiałkowej lub bogatej w substancje utrudniające wchłanianie żelaza, którymi są na przykład fosforany lub szczawiany.
Rzadziej niedobór diagnozuje się w sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania na żelazo przy niedostatecznej jego podaży, czyli na przykład w okresie intensywnego wzrostu i dojrzewania oraz w ciąży i w trakcie laktacji. Niedobór żelaza to również wynik źle zbilansowanej diety wegańskiej lub wegetariańskiej oraz wyniszczenia. Spotykany jest także u osób w podeszłym wieku, które mają problemy z apetytem. U kobiet w menopauzie oraz u mężczyzn niedokrwistość z niedoboru żelaza wymaga pogłębienia diagnostyki w kierunku raka jelita grubego, a u dzieci przyczyną może być celiakia.
Nadmiar żelaza w organizmie
Wysokie stężenie żelaza we krwi może sygnalizować początek wielu różnych chorób. Objawami zbyt wysokiego stężenia żelaza w surowicy krwi są zazwyczaj zaburzenia czynności wątroby, których przejawem może być ból brzucha. Gdy nadmierna retencja żelaza w organizmie uwarunkowana jest chorobą metaboliczną, która rozwija się powoli, pierwsze symptomy mogą pojawiać się późno, około 25.–30. roku życia.
Inne częste objawy zwiększonego stężenia żelaza w organizmie to przewlekłe zmęczenie, problemy ze snem i zasypianiem, nawracające stany podgorączkowe i gorączka o nieznanej przyczynie, znaczna senność w ciągu dnia, problemy z koncentracją oraz brak apetytu. W sytuacjach wyjątkowych chory może obserwować suchość skóry, bóle stawów, wypadanie włosów, nudności i wymioty. Może również dochodzić do utraty masy ciała. U kobiet można zaobserwować zaburzenia miesiączkowania, a u mężczyzn problemy z erekcją.
Hemochromatoza i inne przyczyny nadmiaru żelaza
Stężenie żelaza ponad normę może oznaczać pierwotny stan przeładowania żelazem, czyli hemochromatozę pierwotną, lub wtórny, na przykład hemochromatozę poprzetoczeniową. Może również wskazywać na zaburzenia wykorzystywania żelaza w organizmie, takie jak wybiórczą aplazję czerwonokrwinkową, niedokrwistość aplastyczną, niedokrwistość megaloblastyczną, niedokrwistość syderoblastyczną, talasemię albo wrodzone niedokrwistości dyserytropoetyczne.
Jedną z częstszych przyczyn gromadzenia się nadmiaru żelaza w wątrobie jest wrodzona mutacja genu HFE. Powoduje ona niekontrolowane wchłanianie żelaza z pokarmów. U zdrowego człowieka ilość wchłanianego żelaza wynosi około 1 procent, pozostałe 99 procent jest wydalane z organizmu. W organizmach chorych z mutacją HFE może dochodzić do wchłaniania nawet 100 procent dostarczanego w ramach codziennego jadłospisu żelaza z jelit, które magazynowane jest później w wątrobie i może powodować rozwój różnych zaburzeń.
Wysokie żelazo we krwi może również świadczyć o występowaniu zespołów mielodysplastycznych, jak również sygnalizować wirusowe zapalenie wątroby typu C lub B, niealkoholowe stłuszczenie wątroby oraz porfirię skórną późną. Zjawisko to może być również obserwowane w przypadku przewlekłego nadużywania alkoholu, co może być ponadto przyczyną alkoholowej marskości wątroby. Następstwem znacznego i długotrwałego nadmiaru żelaza w organizmie może być niewydolność lub marskość wątroby.
Jak przygotować się do badania?
Badanie poziomu żelaza we krwi polega na pobraniu krwi zwykle z żyły łokciowej. Pacjent nie wymaga specjalnego przygotowania do badania, nie musi też być ono wykonywane na czczo. Przed przystąpieniem do badania warto wypić szklankę wody, co ułatwi pobranie materiału. Warto jednak pamiętać, że stężenie żelaza ma duże wahania dobowe i może zmieniać się nawet o 100 procent w ciągu dnia.
Poziom żelaza może być podwyższony na przykład wtedy, gdy suplementuje się witaminę C lub spożywa jej spore ilości wraz z dietą, zjadając cytrusy czy pijąc owocowe soki z dodatkiem tej witaminy. Może być obniżone wtedy, gdy organizm posiada spore zapasy żelaza i aktualnie go nie potrzebuje. Z tych powodów interpretacja wyniku związanego z pomiarem żelaza jest utrudniona, a badanie to powinno być wykonywane równolegle z innymi parametrami gospodarki żelazem.
Kiedy udać się do lekarza?
Jeżeli wyniki badań będą nieprawidłowe, należy skonsultować je z internistą, lekarzem rodzinnym lub specjalistą hematologiem. Podstawowym wskazaniem do wykonania badania żelaza we krwi jest rozpoznanie lub podejrzenie niedokrwistości. Zarówno nadmiar, jak i niedobór tego pierwiastka może się wiązać z nieprzyjemnymi konsekwencjami dla zdrowia, dlatego szybka reakcja i wykluczenie poważnej choroby są niezwykle ważne.
Aby osiągnąć prawidłowy wynik, konieczna może być suplementacja odpowiednimi preparatami. Przed rozpoczęciem kuracji niezbędne jest wykonanie szerszej diagnostyki i wykluczenie chorób przewlekłych lub zdecydowane zmodyfikowanie diety oraz stylu życia. Wynik poza zakresem prawidłowym jest jedynie objawem, a nie samą chorobą, dlatego wymaga dalszego postępowania diagnostycznego i leczniczego pod kontrolą specjalisty.
Co warto zapamietać?:
- Morfologia krwi nie mierzy poziomu żelaza bezpośrednio, ale zmiany w parametrach krwinek czerwonych mogą wskazywać na jego niedobór.
- Kluczowe parametry morfologiczne do oceny niedoboru żelaza to: hemoglobina (HGB), średnia objętość krwinki czerwonej (MCV), średnia zawartość hemoglobiny w krwince (MCH) oraz hematokryt (HCT).
- Niedobór żelaza rozwija się w trzech stadiach: przedutajonym (norma), utajonym (zmiany w MCH) oraz jawnym (obniżona hemoglobina i inne parametry).
- Pełna diagnostyka powinna obejmować badania ferrytyny, transferryny oraz rozpuszczalnego receptora transferryny (sTfR) dla dokładniejszej oceny gospodarki żelazem.
- W przypadku nieprawidłowych wyników badań należy skonsultować się z lekarzem, aby wykluczyć poważne schorzenia i wdrożyć odpowiednie leczenie.
